Door Herman Langen

In het eerste deel van Wandelen tussen Rimburg en Merkstein nam Herman Langen ons mee door Rimburg; over de brug langs de watermolen en langs het kasteel met het mausoleum. Deze week vervolgt Herman de route langs diverse groeves en vertelt hij ons wetenswaardigheden over het ontstaan van zilverzand en het verdwenen gehucht Finkenrath.
Vanaf de bovenkant van het Rimburgerwald vinden wij in de richting van Merkstein een aantal (deels voormalige) groeves. Ik noem: 1. Een grote voormalige kiezelgroeve, meteen links van de Rimburgerstraße die naar Hofstadt voert. 2. De bruinkoolgroeve Ottilie. 3. De Nivelsteiner Sandwerke. 4. Een oude groeve in Zum Naturpark bij Worm Wildnis.

De kiezelgroeve is niet meer in productie. Een deel van de groeve is aangevuld met oude deklagen en deels ingezaaid met hogere bloemen die veel zaad dragen, zoals zonnebloemen. In de winter dus een waar toevluchtsoord voor zaad-etende vogels. Op 20 januari zag ik in dit deel van de groeve een sprong reeën. 15 in totaal! In het diepste deel van de groeve ligt een grote waterplas. En om de natuur ter wille te zijn op enkele plekken amfibieënpoelen aangelegd. De hele groeve is ‘Naturschutzgebiet’.
De bruinkoolgroeve Ottilie is al sinds 1965 niet meer in productie. De diepe groeve raakt met een zijde een schuttersweide aan het einde van de Bennostraße in Hofstadt. De randen van de zeer steile groeve zijn begroeid met hoge bomen en struiken. Het geheel is afgezet met meer dan manshoog hekwerk. Beneden in de groeve is tussen de bomen door een grote vijver te zien. De Sankt Bennokirche van Hofstadt is gebouwd in de jaren 20 van de vorige eeuw.

Afdalend vanuit Hofstadt over de Finkenratherweg richting de Worm, vinden wij aan de linkerkant al het eerste deel van de Nivelsteiner Sandwerke. Deze strekken zich uit tot achter het gehucht Worm Wildnis. In de delen waar de zandwinning is beëindigd, en de richting tot de zon geschikt is, zijn over grote afstanden in de hellingen zonnepanelen geplaatst. De belangrijkste grondstof welke hier wordt gewonnen is zilverzand. In vroeger jaren werd ook zandsteen gedolven. Zandsteen lag hier als een pakket van ca 5 meter dik boven op een laag van ca 20 tot 30 meter dik mioceen zilverzand. Zandsteen is o.a. gebruikt bij de bouw van de kerk in Eygelshoven (20e eeuw), het Pontor in Aken en bij de restauratie van de Dom in Aken. Ook bij oudere panden in Worm Wildnis is zandsteen als bouwsteen toegepast. In de 19e eeuw werden slijpstenen geleverd aan de naaldenfabrieken in Aken en Burtscheid. De Romeinen wisten al zandsteen te gebruiken. De Romeinse askist, gevonden in Bocholtz, en de sarcofaag van Simpelveld zijn uitgekapt in Nivelsteiner Zandsteen. Diverse bronnen maken gewag van een uitgebreid ondergronds gangenstelstel van 100 meter bij 300 meter in de zandsteen, hetwelk mogelijk al zou kunnen dateren uit de Romeinse tijd! Het gangenstelsel werd ontdekt bij het springen van zandsteen met explosieven in 1982. In de gangen werden halffabricaten gevonden van slijpstenen, kozijnen en deurstijlen. Een groot deel van de vondsten zijn overgebracht naar het Rheinisches Landesmuseum in Bonn.

Zandsteen komt voor in verschillende hardheden, afhankelijk van de verkitting van de zandkorrels met opgelost kwarts. In het gehucht Worm Wildnis liggen een aantal zeer harde keien langs de weg, welke zijn gevonden tijdens de exploitatie.

Bij Worm Wildnis vinden wij de toegang tot “Zum Naturpark”. Zum Naturpark is gevestigd in een oude zandgroeve. Bij het begin zien wij een aantal zeer glanzende oude stenen kuipen.
In de kern bestaan deze uit klei. Ze zijn gebruikt bij de fabricage van spiegelglas, waarvoor Nivelsteiner zand werd gebruikt. De met zand gevulde kuipen werden geplaatst in smeltovens. Bij het productieproces bleef telkens een gesmolten dun laagje glas op de kuipen achter. Dieper in het park werd vanaf 1920 door de Henkelwerke zilverzand gewonnen voor de productie van ATA, een reinigingsmiddel bestaand uit soda en zand. De groeve was operationeel tot in de jaren 50 van de vorige eeuw. Nog aanwezig zijn restanten van de dikke betonnen muren van het laadstation. Het vreemd aandoend gebouw, trapsgewijs in 3 verdiepingen, in de westelijke wand van de groeve was bedrijfsgebouw. Nadat de Henkelwerke waren vertrokken werd de groeve veilig gemaakt voor recreatie en werd daarbij ook getransformeerd tot ‘Jugendzeltplatz’. Tevens werd een soort gemeenschapshuis in de groeve gebouwd. Ook de ‘Heimatverein’ Worm Wildnis e.v. is hier gehuisvest.

Hiervoor heb ik al aangegeven dat zilverzand in het beschreven gebied de belangrijkste delfstof is. Reden te meer om hierover meer te vertellen. De aarde bestaat ongeveer 4500 miljoen jaar.

Ca 3200 miljoen jaar geleden ontstonden de eerste kleine levensvormen op aarde. Dit leven evolueerde in een tijdsbestek van vele miljoenen jaren tot het leven zoals wij dat nu kennen. De geschiedenis van de aarde wordt verdeeld in diverse tijdperken. Voor de Nivelsteiner Sandwerke moeten wij vooral kijken naar het Mioceen. Het relatief warme Mioceen begon ca 26 miljoen jaar geleden en eindigde ca 5 miljoen jaar geleden en ging daarna over in het koudere Plioceen.

Het Mioceen was onderdeel van het geologisch tijdperk Tertiair. Het Tertiair begon ca 65 miljoen jaar geleden. In het Tertiair was het voortdurend warmer dan tegenwoordig. Gletsjers waren er nauwelijks op aarde, en de poolkappen hadden niet de omvang van tegenwoordig. Weinig ijs op aarde betekent ook veel meer water in zee. In het Tertiair was Nederland een ondiepe baai van de Noordzee. Met de daling van de temperatuur op aarde groeiden de ijskappen en de gletsjers, nam het water in de zee af en kwamen er in Zuid-Oost Nederland geleidelijk gebieden boven water. Bovendien kwamen in die tijd de Alpen, de Eifel en de Ardennen omhoog. Zuid-Limburg werd meegenomen in die bodemstijging. In het Mioceen stroomden op de plek van het huidige Oostelijk deel van Zuid-Limburg en het aangrenzende deel van Duitsland voorlopers van Rijn en Maas in de baai uit en voerden zand mee vanuit de Ardennen en de Eifel.

Waarom is het zilverzand zo wit? De kustlijn verschoof regelmatig. Van tijd tot tijd werden sedimenten van zand overspoeld door ondiep water, waarin moeras werd gevormd. Planten stierven af en vormden dikke veenpakketten. Deze veranderden op den duur onder druk in bruinkool. Onder invloed van water losten in de bruinkool humuszuren op, die vervolgens met het water naar beneden zakten. De humuszuren deden het onder de bruinkool gelegen zand verbleken tot zilverzand. Het zand wordt bij dit proces ontdaan van ijzeroxide. Hoe minder ijzeroxide, hoe zuiverder het zilverzand. Waar zilverzand in de bodem aanwezig is moet in het verre verleden ook bruinkool aanwezig zijn geweest. Als het er niet meer is, dan is het of afgegraven óf door erosie weggespoeld. Hoogwaardig zuiver zilverzand wordt gebruikt voor de productie van glas. Andere toepassingen zijn glasvezels, zonnepanelen, optische instrumenten.

Tot slot wil ik nog de aandacht vestigen op het verdwenen gehucht Finkenrath en aan een dappere bewoonster van dit gehucht: Anna Nöhlen. Naar haar genoemd is de ‘Anna Nöhlenbrug’ over de Worm, aan het einde van de Wolfsweg (Eygelshoven).
Het gehucht stond ooit nabij de Worm in de buurt van de huidige spoorwegovergang aan het einde van de Finkenratherweg. Een geplaatste grote zandsteen langs een grindpad markeert de plek. Aan de overkant van het pad zien wij enkele meters lager een oude Paardenkastanje, als laatste tastbare herinnering aan het gehucht. Na de oorlog werd Finkenrath in 1949 geannexeerd door Nederland. De nabijgelegen mijn Julia wilde onder het dorp kolen winnen. Door de kolenwinning zakte het dorp weg in het moeras en werd steeds vaker overstroomd door de Worm. De huizen moesten worden afgebroken en de bewoners trokken weg. Na 14 jaar werd het grondgebied teruggegeven aan Duitsland.

Anna Nöhlen was een vroedvrouw, woonachtig in Finkenrath. In de jaren 30 van de vorige eeuw distantieerde zij zich van het gedachtengoed van de Nazi’s. Zij gaf Joodse medeburgers onderdak in haar woning. Zij reed zelfs met de trein naar Leipzig om Joodse kinderen op te halen. Anna had ook in het Nederlands grensgebied veel kinderen op de wereld geholpen, waardoor zij ook in Limburg veel contacten had. Van die contacten maakte zij gebruik. Zij wachtte steeds op een gunstige gelegenheid om de Joden over de grens te kunnen brengen via de brug over de Worm, bij de Wolfsweg. In 1939, bij het begin van de oorlog, werd de brug over de Worm versperd met prikkeldraad. Maar toch wist Anna Nöhlen in het donker nog plekken te vinden om de Joden via ondiep water of omgevallen boomstammen over de grens te brengen. Helaas werd zij in november 1939 verraden. Na een verblijf in het Frauen-KZ Ravensbruck, werd zij op 4 april 1942 vergast en verbrand in de ‘Heil- en Plegeanstalt Bernburg/Saale’.

Geraadpleegde bronnen:
Molendatabase
Website Olaf Op den Kamp www.eifelnatur.de
‘Klimaat in beeld’, Teleac / NOT 1998
‘Nivelstein und Finkenrath – versunken, aber unvergessen’
Informatieborden in het gebied
‘Bezetting en oorlog als jeugdherinnering’ d.d. 15 mei 2014 (Albert J. Verreck)
‘Nivelsteiner Zandsteen’, Miel Doumen
Heimatverein Worm-Wildnis e.V / Thomas Ortmann

Herman Langen
5 februari 2021